189| Galeguismo cordial. Comentario de texto

Emisión DIARIO CULTURAL 29/06/2009

Leo o discurso pronunciado polo Presidente Feijoo na entrega das Medallas Castelao 2009. Como o ton político nesta xeira é o da aberta cordialidade non se me terá a mal o comentario do discurso. Para empezar aconséllase ao gabinete presidencial un repasiño aos discursos institucionais para que se axusten ás normas oficiais do idioma, porque no das Medallas Castelao, publicado na web do goberno galego, hai unha boa presada de erros lingüísticos (emprego incorrecto de pronomes, verbos, acentos, castelanismos…) que cómpre evitar en calquera uso do idioma, sobre todo se é tan formal coma este. Agardo que a calidade de lingua do presidente ha mellorar no futuro porque a estas alturas aínda queda entre o persoal de San Caetano unha boa presada de funcionarias e funcionarios que pasaron a proba de lingua galega e, daquela, poden darlle un repasiño aos textos presidenciais. E de camiño que se revisa a morfoloxía e a sintaxe ben podían eliminar os restos de sexismo lingüístico; son poucos, pero algún quedou. Confío en que a calidade de lingua da primeira institución galega ha mellorar porque peor o tiña o Presidente da Generalitat, Montilla, que nin era catalán-falante nin tiña moi claro o do sexismo lingüístico e agora fala e publica os discursos cunha corrección á altura do cargo que desempeña.

No discurso cítase a Gandhi, a Luther King e a Mandela como modelos de superación de conflito, e non sei se acertou coa hipérbole, porque se lle hai que poñer cara a un hipotético ku klux clan do galego… Logo dáse unha reviravolta para evitar as espiñas de Castelao. Agora que se conseguira evitar pronunciar en público Premios Nacionais, resulta que vai e bate co de Sempre en Galiza. E como fai para non lle entrar ao rego ao de Rianxo?, pois citando a Fernández Flórez cando afirmou que Castelao era o Gandhi galego. Iso si, colleuse a cita con pinzas para zafar o resto do episodio, que remata coa defensa explícita por parte de Castelao da lingua galega.

Como ben saben, nese discurso o Presidente Feijoo defendeu o galeguismo cordial, explicado como sinónimo de galeguismo harmónico, e digo eu se non sería un lapsus, porque aténdose á descrición dos feitos, máis ben habería que falar de españolismo cordial. A verdade é que esta tempada ándolles tan perdida que me cómpre con urxencia un novo dicionario, porque xa non sei o que se quere dicir cando se di liberdade, bilingüismo amable, galeguismo cordial ou patriotismo (o de patriotismo empregouno Feijoo no seu discurso, e non lles sei dicir se o empregaba seguindo a Rosalía na “Estranxeira na súa patria” ou como eufemismo conservador do termo nación).

A fotógrafa portuguesa Joana Pimentel titulou un dos seus traballos O que se lê, ela não lê. Pois iso me debe pasar, que o que leo nos discursos e nas novas dos xornais eu non o leo, quero dicir, eu non o entendo. Boa semana e boas lecturas.

188| Señorita Capmany, por favor! Non volva dicir nosoutras

Emisión DIARIO CULTURAL 22/06/2009

A voltas co sexismo na linguaxe por unha conversa cunha colega, matinaba nas e nos especialistas de lingüística. Para a maioría soa a arroutada incontrolada de ministra. Se cadra a resistencia aos cambios leva a asumir certezas científicas sobre a falta de correspondencia entre a gramática e a representación do mundo. Eu, na última, zafei: “Mira, meu, sonche de literatura e de galego, e se algo sei é que as normativas non che son especies ventureiras”. Logo remitín ao artigo de Olga Castro na Festa da Palabra Silenciada, e se me encirran aínda lles había dar a url da tradución ao español que está en Mujeres en red. Olga Castro non é a primeira en enfrontarse á cuestión, mais a ela lle debemos as análises máis rigorosas onda nós. Do asunto ocupouse, con menos ciencia e máis retranca, Maria-Aurèlia Capmany. Quen non vivimos a intensa vida cultural dos 60 só sabemos dela os restos: os retratos desafiantes co cigarro, que foi escritora prolífica e, sobre todo, a súa actividade teatral poñendo en escena Espriu. Desa proveitosa relación queda unha nota crítica para La pell de brau recollida en Ediciós do Castro. E sabemos agora que foi unha das catalás que en 1966 se adheriu á homenaxe a Celso Emilio Ferreiro, respondendo a un pedimento de Ferrín no que mediaron Costa Clavell e Basilio Losada. Pouco máis. Para poñerse ao día dunha vida tan intensa paga a pena ler un libro moi recomendable e recente, porque Montserrat Palau, a súa editora, amiga e estudosa, vén de publicar Maria-Aurèlia Capmany. Escriure la vida en femení (Arola Editors, 2009). Capmany foi das primeiriñas en ler e importar as propostas de Simone de Beauvoir e Betty Friedan e por iso teimou en definir unha vez e mais outra o que era a muller dentro dos parámetros da segunda onda feminista en títulos como La dona catalana (1968), Feliçment, jo sóc una dona (1969) ou El feminisme a Catalunya (1973). Ogallá que as coleccións que viñan traducindo as clásicas do feminismo ao galego reparen nela. (Atención, administracións: velaquí unha oportunidade para demostrar diálogo co presente: xénero, lingua, tradución e… subvención). Porque, si, paga a pena recuperar esta escritora ceiba que nos 60 traduciu… ao catalán O barón rampante de Calvino!

Como lles dicía, en 1973, Maria-Aurèlia Capmany, sobrada de retranca, exemplificou o sexismo na linguaxe en Carta abierta al macho ibérico. Tradúzolles un anaco á brava:

Lembro o barullo que se armou na clase de filosofía cando, para demostrar as formas a priori da sensibilidade de Kant, eu dixen: “Nosoutras percibimos…”. O doutor Font i Puig, moi amable, interrompeu o meu discurso e díxome: “Señorita Capmany, por favor! Non volva dicir nosoutras. O feminino non ten carta de natureza no templo da sabedoría. Diga vostede nós, a súa magnífica intelixencia masculina dálle dereito a empregar o nós.”

Boa semana e boas lecturas.

187| Zofia Nałkowska no campo de Oświęcim

Emisión DIARIO CULTURAL 15/06/2009

O holocausto contado polas mulleres deixou textos ben coñecidos onda nós: o diario de Anne Frank, o relato de Liana Millu e mais o de Mercedes Núñez. En Polonia foi Zofia Nałkowska a muller que se fixo cargo de testemuñar a barbarie.

Zofia Nałkowska naceu en Varsovia en 1884 e finou alí mesmo en 1954. Foi a primeira escritora que ingresa na Academia Polaca de Literatura, empeñouse na emancipación da muller e descubriu a Gombrowicz e Bruno Schulz. En 1946 publicou unha presiña de relatos que quixo ser o libro de actas público do holocausto. Ela, que formou parte da Comisión de Investigación dos Crimes Alemáns en Polonia, ao tempo que descubría o horror decidiu escribilo con talento de narradora e honestidade de xornalista. Velaí a razón da súa escrita en cru. Este clásico da literatura polonesa, que en español se titula Medallones (Minúscula, 2009), atoparano nos andeis de novidades, moi ben traducido por Bożena Zaboklicka e Francesc Miravitlles. Cheguei a Nałkowska por unha estimulante exposición de Arantxa Calderón, da Universidade de Varsovia, que ousaba facer unha interpretación pouco ortodoxa. O libro, afirmou, denuncia as atrocidades do nazismo e mais o medo e o antisemitismo. Para a súa análise botou man dun relato tremendo, “Onda a vía do tren”, que estarrece e abre unha ferida tras outra, porque nel hai argumentos, si, para pensar o exterminio, e o antisemitismo e, se se dá zafado o contexto histórico, mesmo para concienciar sobre o dereito á morte digna. A escrita de Nałkowska ten vontade testemuñal, a mesma que move a esa narradora imprevista que é Mercedes Núñez, a quen, por certo, completa, cando trata a explotación das mulleres de Ravensbrück como escravas das fábricas de armamento.

O episodio que abre o libro sitúase nun instituto anatómico ateigado de corpos, coa cabeza no seu sitio se era dun maluco, e decapitado se era de dun purgado. Na parede hai unha receita para facer xabón. Diante de tanto horror alguén dá artellado unha explicación dentro da lóxica do exterminio e abafamos. O derradeiro episodio, moi breve, ten dous nenos por protagonistas. Non se trata de facer tenro o holocausto desde a mirada infantil, tan de moda agora polo pixama de John Boyne, nin tampouco de debullar a crúa constatación da morte que relata, e con moito acerto, Antón Fortes en Fume. No campo de Oświęcim (Auschwitz, en alemán) seica dous nenos se salvaran da cámara de gas. Andaban eles a remexer na area e pregúntalles un home:

―Nenos, que estades a facer aí?
A resposta foi:
―Xogamos a queimar xudeus.

A barbaridade incorporada a quen sobreviviron. Así pecha este libro necesario, que pide un tempiño cada canto para apañar aire. Boa semana e boas lecturas aínda que sexan tan crúas.

186| Ansia de imperio lingüístico e medo ao plurilingüismo

Emisión DIARIO CULTURAL 08/06/2009

Fixéronnos crer que o problema eran o galego, o catalán e o euskera, pero en realidade o problema teno o español, que quere selar a súa hexemonía sen fendas no Estado, ser a segunda lingua de Europa e manter a preponderancia no continente americano para entrar no mundial contra o inglés e o chinés. A voracidade uniformizadora das linguas dominantes non coñece límite por interese ideolóxico, económico e neocolonial, porque a lingua segue a ser compañeira dos imperios.

Se o grande logro dos anos 80 e 90 fora converter as linguas do Estado Español en patrimonio común, o escenario político actual emprega a lingua como Guardiola o seu vídeo: para exaltar no vestiario nacional as emocións primarias dos xogadores, neste caso, exaltar aos falantes para que defendan “a camiseta da lingua”. Mentres canéase cos conceptos. Ninguén se atreve no Estado a defender o monolingüismo así que se mutou cara a un bilingüismo español-inglés, que, dito en simple, aspira a que o español se equipare ao inglés no hemisferio norte (Europa e Norteamérica) grazas á presión poboacional vida do outro hemisferio (América Central e do Sur). Por iso o nacionalista Mayor Oreja defende que o español sexa a segunda lingua europea e o neocolonialista Juan Luis Cebrián afirma que esta lingua nunca se impuxo nas colonias, senón que (tradúzolles) “foi a independencia das repúblicas americanas no século XIX a que impulsou o español como lingua de identidade nacional”.

Mentres, en Galicia, Cataluña e Euskadi os mesmos formulan un trilingüismo que Xesús Vázquez explicou como unha matrioska: “Eu son galego, vivo en España, son español e vivo nunha Europa cada vez máis global”. Con esa fórmula de monolingüismos sucesivos deseñáronse as famosas enquisas, nas que se imaxina un país inexistente no que só hai dúas linguas, para demostrar en realidade a xeraquía: o galego como lingua rexional, o español como lingua nacional e o inglés como lingua global. Na enquisa de Educación Infantil, ao preguntar pola lingua inicial, só aparecen tres opcións: galego, castelán ou as dúas. Se a rapazada forma parte dese sector da poboación que vive en Galicia e fala outros idiomas, e hainos, non teñen cadriño para responder. A segunda pregunta di: “Cal é a lingua habitual na que fala o seu fillo/a con vostede?”, e de novo o despregable, así que, se non puideron responder á primeira, se cadra tampouco poden responder á segunda, e alá vai a metade da enquisa. Por riba diríxense a un vostede que non se sabe quen é, imaxinando un perfil lingüístico uniforme para os dous proxenitores, como se non houbese familias nas que cada un deles fala de xeito habitual unha lingua diferente coa rapazada.

Hai ansia de imperio lingüístico e medo ao plurilingüismo, por iso nos propoñen que vistamos as linguas coma as camisetas dun equipo de fútbol, para que tomemos partido uniforme por estoutra ou por aqueloutra. As falantes, os falantes, temos que asumir a nosa responsabilidade. Boa semana e boas lecturas.