184| De Maggie Taylor a Rimbaud

Emisión DIARIO CULTURAL 24/05/2009

Maggie Taylor é unha boa sucesora do surrealismo de Remedios Varo, trocando, iso si, a ambientación medieval da catalá polos xeitos da iconografía victoriana, sempre inquedante, a miúdo paradoxal e por veces interrogativa. Porque Maggie Taylor abre a escena cara á nosa mirada e non se conforma co confort da imaxe resolta, non en van esta ilustradora norteamericana estudou filosofía en Yale e logo fotografía. Cheguei a Maggie Taylor por unha edición de Alicia no País das Marabillas publicada por Modernbook Editions en 2008. Nese álbum sintetiza dous dos trazos que caracterizan a súa pescuda visual, a paisaxe e o retrato surrealistas, e ofrécenos solucións visuais ben interesantes aos episodios chave da narración como aquel no que Alicia muda de tamaño, e se fai pequerrechiña. Na súa interpretación non se limita a constatar a transformación senón que subliña a convivencia de mundos e por iso superpón espazos e figuras. A continuidade entre o real e o fantástico márcaa unha fiestra: por detrás do vidro albíscase un labirinto vexetal, por diante aparece a Alicia reducida, e ocupando o lugar intermedio, case coma un espectro e translúcida, aparece a Alicia co seu tamaño orixinal.

Coñecer este e outros traballos da artista élles ben doado. Na súa web (www.maggietaylor.com), chea de sorpresas, hai unha boa mostra do que leva feito, por exemplo, as súas ilustracións para un libro de fábulas de Lola Haskins, onde batemos coa súa interpretación da Anémona: unha muller na súa casa, co cubo de auga e un peixe enorme debaixo do brazo. Sen dúbida esta ilustración responde a un tópico da literatura fantástica, o da muller e o peixe como continuidade, que onda nós relatou, por exemplo, Rosa Aneiros no seu Corazóns amolecidos en salitre (2002). A súa serie de mulleres resulta do máis interesante. Maggie Taylor transforma as saias abertas en construccións cónicas de pedras, en hedra ou en cuncha de vieira, ou ben fai un recollido co vestido por abaixo, converte á muller nun globo e déixaa flotando. Tamén é súa unha fermosa metáfora da lectura. Títúlase Poet’s house (A casa do poeta, 1999): unha casiña pequerrecha de conto, que por baixo bota raíces na terra e pola cheminea ceiba unha espiral de follas escritas. Aínda que ao meu ver unha das composicións máis interesantes e inquedantes é Mood lifter (2001), que en certo xeito parece unha homenaxe a Magritte. Hana recoñecer se lles cadrou algunha vez mirar a cabeceira da serie de televisión Ghost Whispered, traducida ao portugués con dous títulos, Em contacto e Entre vidas, e ao español como Entre fantasmas. Contra un fondo de prado e ceo en treboada, un torso ergue por riba a súa cabeza de rapaza, sen pescozo, sen ningunha continuación entre o corpo e a cabeza. Trátase dunha broma, dunha chiscadela á nosa mirada, por iso se debuxa un rostro sorrinte. Pero a rapaza ten aqueles ollos claros e desacougantes de Rimbaud. Boa semana e boas lecturas.

183| Sobre a responsabilidade

Emisión DIARIO CULTURAL 18/05/2009

O tirapuxa transcorreu entre Láncara e Compostela. En Láncara a acción sitúase ao pé dun busto que seica figura ao Ramón Piñeiro (admitamos cabeza indefinida de señor con lentes, en granito, como representación do autor das Letras 2009). En Compostela a acción repítese dúas veces, e con abundancia: riada de xente con paraugas enchendo a Quintana. Ao tempo, nas Ramblas de Barcelona, diante do Centre d’Art Santa Mònica, e con sol, concentrámonos grandes e miúdos, lemos poemas, berramos, falamos e cantamos, e contamos coa concorrencia de asociacións catalás “en defensa del gallec, en defensa do galego”. Contra o que afirma o discurso oficial e o columnismo seareiro, a razón desa concurridísima manifestación de onte non responde a unha consigna de partido senón á lóxica máis elemental da soberanía popular: facer valer a opinión non só a través dos filtros dos partidos e os mecanismos electorais.

Se houber un índice de lecturas obrigatorias para quen andan en política, un dos primeiros textos que debía aparecer é un ben breve: Notas sobre a supresión xeral dos partidos políticos, escrito entre 1942 e 1943 por Simone Weil. Non se trata de ir ler en Weil como se adoita facer con O Príncipe de Maquiavelo, porque o da francesa é un texto que serve para recuperar a conciencia da actividade política como práctica nobre e coherente; nin gregaria, nin oportunista, nin carreirista. Simone Weil, sempre independente no seu pensamento, non escribiu un panfleto coxuntural senón unha revisión integral do funcionamento da democracia e xa no comezo do texto ofrece a chave que abre a lóxica do que aconteceu onte na Quintana e nas Ramblas. A pensadora defende que é condición irrenunciábel “que o pobo teña que expresar a súa vontade respecto dos problemas da vida pública e non só elixir as persoas. E menos unha elección de colectividades irresponsábeis”. A responsabilidade é a cuestión fundamental. A responsabilidade da cidadanía, de cada unha, de cada un de nós, nos asuntos da vida pública e no recoñecemento, poño por caso, dos valores pragmáticos e simbólicos do idioma. A responsabilidade é o único que nos permite non actuar só como clac dos xogos de poder e propaganda duns partidos políticos que están en cuestión. Uns partidos que Weil define nese artigo de maneira contundente (tradúzolles á brava):

Un partido político é unha máquina de fabricar paixón colectiva.

Un partido político é unha organización construída de tal xeito que exerce unha presión colectiva sobre o pensamento de cada un dos seres humanos que son membros del.

A primeira finalidade e, en última instancia, a única finalidade de todo partido político é o seu propio medre, e iso sen límite ningún.

Simone Weil e o seu pensamento coherente e consecuente incomoda o noso presente pero permite entendelo con máis claridade. Asuman a súa responsabilidade. Boa semana e boas lecturas.

182| Xohana Torres, muller de gran intelixencia e rexa personalidade

Emisión DIARIO CULTURAL 11/05/2009

A traxectoria de Piñeiro é un convite a revisar desde a mirada masculina a traxectoria política e cultural da nación nunha parte importante do século XX. Mais, cal era o papel e a consideración das mulleres e das escritoras para o galeguismo nos longos anos do tardofranquismo?

Na correspondencia cruzada entre Piñeiro e Losada batemos cos estereotipos femininos operativos na época da dictadura. Dedúcese a muller de clase baixa, rural ou emigrante, que representaba a orixe e a esencia da nación, e que, segundo a tradición galeguista, xa na II República, estaría particularmente influída pola Igrexa, un prexuízo que cómpre ir matizando. Dedúcese tamén a reprodutora e anxo do fogar entregada á preservación da familia. E, finalmente, a muller ilustrada que participa na actividade galeguista, tratada esta con cordialidade en canto que asumía un compromiso coa causa. Non quero aquí abundar nesa misoxinia cordial de clube de señores que atravesa o galeguismo e o nacionalismo nos anos 60, senón sinalar aqueles datos que nestas cartas apuntan cara ao recoñecemento das mulleres. Verán, na crónica de Piñeiro e Losada seguimos a Pura Vázquez como autora da letra dunha canción en galego que concursaba no Festival da Canción Mediterránea, coñecemos os primeiros pasos da cantante Margariña ou o disco galego dunha catalá hoxe esquecida, Jacinta. Sabemos das mozas universitarias, como Teresa Otero Sande, a primeira con Ferrín en querer presentar a súa tese de doutoramento en galego na universidade de Compostela, aínda que realmente foi Camino Noia a primeira que chegou a defendela. E sabemos tamén de investigadoras estranxeiras interesadas nos estudos galegos, como Margot Sponer ou Maria Elvira Lacaci. E, por suposto, fálase das escritoras: Luz Pozo Garza, Pura Vázquez, María do Carme Kruckenberg, María Xosé Queizán, mesmo a controvertida Victoria Armesto e, en varias ocasións, Xohana Torres. En 1962 Piñeiro, ao valorar os máis firmes valores da nova narrativa galega (Mourullo, Ferrín, Camilo Gonsar), afirma:

E tamén teremos que lle prestar atención á poetisa Xohana Torres como prosista. Eu conózolle os primeiros capítulos dunha novela e parecéronme de grande fermosura literaria. Escribiu tamén unha obra de teatro, que eu aínda non conozo. […] É muller de gran intelixencia e rexa persoalidade. (pp. 107-108) 

Da novela nada sabemos, as obras de teatro logo levaron premio, e pouco despois había estrearse como autora e tradutora de literatura infantil. Así que o desexo de escrita de Xohana Torres, ambicioso, abundante e comprometido nuns anos fundamentais para a vertebración do galeguismo, foi un reto que Piñeiro e os colegas nacionalistas souberon recoñecer, case sempre.

Ventureiras Letras Galegas, boa manifestación e boas lecturas.

181| Contra a derrogación do decreto do galego

Emisión DIARIO CULTURAL 04/05/2009

Quen nos ía dicir hai un ano que Feijoo ía dar cabo ao debate sobre como debía ser o 17 de maio. El soíño, sen precisar sequera persoa que se faga cargo da política lingüística do seu goberno, vén de facer o posible para que o vindeiro 17 de maio volva ser unha xornada reivindicativa, con manifestación pública e popular en defensa do idioma e da cultura galegas.

Hai agora un ano, cun puntiño de aborrecemento, participabamos no tirapuxa do Día das Letras Galegas. Que se día festivo ou non, que se Letras mortas ou Letras vivas, que se día de conmemoracións ou de vacacións, que se pasado ou presente… Mesmo houbo quen, ao saber que hogano as Letras ían ser para Ramón Piñeiro, pensou que a súa figura só había servir para vestir santóns e escribir haxiografías. Logo rematou a lexislatura do bipartito, houbo eleccións, gañou Feijoo, e seica el soíño, coa súa táboa de cabaleiros e damas da mesa redonda, consegue ter unha idea cabal do que pensa a sociedade civil en materia de lingua. Ben era que a coitada da lingua e a coitada da escola non foran tan maltratadiñas, facendo delas campo de batalla mentres as avaliacións do ensino no Estado español non viven precisamente os seus mellores días. Mais nesas andamos, convertendo a palabra liberdade nun farrapo nas bocas neoliberais e facendo da escola un pandeiro. O goberno da Comunidade de Madrid encheu as televisións cun spot das súas escolas en español-inglés e Esperanza Aguirre, no ton habitual, afirma que quere que os madrileños sexan bilingües, iso si, cun bilingüismo que non significa unha defensa do coñecemento de linguas senón apenas unha claudicación do monolingüismo imperante diante da presión globalizadora. Non sei de ninguén que defenda o coñecemento do galego como unha elección excluínte, senón como unha suma de linguas e, tal como evolúe Babel, unha boa educación trilingüe (galego, castelán e mais unha lingua estranxeira, polo menos) prepara cidadás e cidadáns para os tempos que veñen, porque aprender linguas non é unha mostra de discriminación senón unha maneira de abranguer e comprender o mundo no que vivimos. O inventario de razóns é longo. Cando rematan os argumentos sempre queda unha dúbida: por que será que algunhas nais e pais de Galicia Bilingüe desconfían tanto da capacidade de aprendizaxe e coñecemento crítico das súas fillas e fillos? Desculpen a dúbida, será que fun educada na consigna popular de que o “saber non ocupa lugar”.

Convirá reler de vagariño a Ramón Piñeiro e as súas reflexións sobre a lingua, e sobre todo saír á rúa, participar nos actos e manifestacións previstas para o 17 de maio, para que se oia o que pensa a sociedade civil contra a derrogación do decreto do galego, porque, como escribiu Xohana Torres, “se ardemos, sopra o vento”. E habemos arder, a prol do galego, en Compostela e nas Ramblas de Barcelona. Boa semana e boas lecturas.