187| Zofia Nałkowska no campo de Oświęcim

Emisión DIARIO CULTURAL 15/06/2009

O holocausto contado polas mulleres deixou textos ben coñecidos onda nós: o diario de Anne Frank, o relato de Liana Millu e mais o de Mercedes Núñez. En Polonia foi Zofia Nałkowska a muller que se fixo cargo de testemuñar a barbarie.

Zofia Nałkowska naceu en Varsovia en 1884 e finou alí mesmo en 1954. Foi a primeira escritora que ingresa na Academia Polaca de Literatura, empeñouse na emancipación da muller e descubriu a Gombrowicz e Bruno Schulz. En 1946 publicou unha presiña de relatos que quixo ser o libro de actas público do holocausto. Ela, que formou parte da Comisión de Investigación dos Crimes Alemáns en Polonia, ao tempo que descubría o horror decidiu escribilo con talento de narradora e honestidade de xornalista. Velaí a razón da súa escrita en cru. Este clásico da literatura polonesa, que en español se titula Medallones (Minúscula, 2009), atoparano nos andeis de novidades, moi ben traducido por Bożena Zaboklicka e Francesc Miravitlles. Cheguei a Nałkowska por unha estimulante exposición de Arantxa Calderón, da Universidade de Varsovia, que ousaba facer unha interpretación pouco ortodoxa. O libro, afirmou, denuncia as atrocidades do nazismo e mais o medo e o antisemitismo. Para a súa análise botou man dun relato tremendo, “Onda a vía do tren”, que estarrece e abre unha ferida tras outra, porque nel hai argumentos, si, para pensar o exterminio, e o antisemitismo e, se se dá zafado o contexto histórico, mesmo para concienciar sobre o dereito á morte digna. A escrita de Nałkowska ten vontade testemuñal, a mesma que move a esa narradora imprevista que é Mercedes Núñez, a quen, por certo, completa, cando trata a explotación das mulleres de Ravensbrück como escravas das fábricas de armamento.

O episodio que abre o libro sitúase nun instituto anatómico ateigado de corpos, coa cabeza no seu sitio se era dun maluco, e decapitado se era de dun purgado. Na parede hai unha receita para facer xabón. Diante de tanto horror alguén dá artellado unha explicación dentro da lóxica do exterminio e abafamos. O derradeiro episodio, moi breve, ten dous nenos por protagonistas. Non se trata de facer tenro o holocausto desde a mirada infantil, tan de moda agora polo pixama de John Boyne, nin tampouco de debullar a crúa constatación da morte que relata, e con moito acerto, Antón Fortes en Fume. No campo de Oświęcim (Auschwitz, en alemán) seica dous nenos se salvaran da cámara de gas. Andaban eles a remexer na area e pregúntalles un home:

―Nenos, que estades a facer aí?
A resposta foi:
―Xogamos a queimar xudeus.

A barbaridade incorporada a quen sobreviviron. Así pecha este libro necesario, que pide un tempiño cada canto para apañar aire. Boa semana e boas lecturas aínda que sexan tan crúas.

182| Xohana Torres, muller de gran intelixencia e rexa personalidade

Emisión DIARIO CULTURAL 11/05/2009

A traxectoria de Piñeiro é un convite a revisar desde a mirada masculina a traxectoria política e cultural da nación nunha parte importante do século XX. Mais, cal era o papel e a consideración das mulleres e das escritoras para o galeguismo nos longos anos do tardofranquismo?

Na correspondencia cruzada entre Piñeiro e Losada batemos cos estereotipos femininos operativos na época da dictadura. Dedúcese a muller de clase baixa, rural ou emigrante, que representaba a orixe e a esencia da nación, e que, segundo a tradición galeguista, xa na II República, estaría particularmente influída pola Igrexa, un prexuízo que cómpre ir matizando. Dedúcese tamén a reprodutora e anxo do fogar entregada á preservación da familia. E, finalmente, a muller ilustrada que participa na actividade galeguista, tratada esta con cordialidade en canto que asumía un compromiso coa causa. Non quero aquí abundar nesa misoxinia cordial de clube de señores que atravesa o galeguismo e o nacionalismo nos anos 60, senón sinalar aqueles datos que nestas cartas apuntan cara ao recoñecemento das mulleres. Verán, na crónica de Piñeiro e Losada seguimos a Pura Vázquez como autora da letra dunha canción en galego que concursaba no Festival da Canción Mediterránea, coñecemos os primeiros pasos da cantante Margariña ou o disco galego dunha catalá hoxe esquecida, Jacinta. Sabemos das mozas universitarias, como Teresa Otero Sande, a primeira con Ferrín en querer presentar a súa tese de doutoramento en galego na universidade de Compostela, aínda que realmente foi Camino Noia a primeira que chegou a defendela. E sabemos tamén de investigadoras estranxeiras interesadas nos estudos galegos, como Margot Sponer ou Maria Elvira Lacaci. E, por suposto, fálase das escritoras: Luz Pozo Garza, Pura Vázquez, María do Carme Kruckenberg, María Xosé Queizán, mesmo a controvertida Victoria Armesto e, en varias ocasións, Xohana Torres. En 1962 Piñeiro, ao valorar os máis firmes valores da nova narrativa galega (Mourullo, Ferrín, Camilo Gonsar), afirma:

E tamén teremos que lle prestar atención á poetisa Xohana Torres como prosista. Eu conózolle os primeiros capítulos dunha novela e parecéronme de grande fermosura literaria. Escribiu tamén unha obra de teatro, que eu aínda non conozo. […] É muller de gran intelixencia e rexa persoalidade. (pp. 107-108) 

Da novela nada sabemos, as obras de teatro logo levaron premio, e pouco despois había estrearse como autora e tradutora de literatura infantil. Así que o desexo de escrita de Xohana Torres, ambicioso, abundante e comprometido nuns anos fundamentais para a vertebración do galeguismo, foi un reto que Piñeiro e os colegas nacionalistas souberon recoñecer, case sempre.

Ventureiras Letras Galegas, boa manifestación e boas lecturas.

173| Un libro de rexistro da vida cotiá, a experiencia e os desexos

Emisión DIARIO CULTURAL 09/03/2009

Levamos unha semaniña con todo tipo de análises sobre as eleccións: empíricas, autocríticas, entusiastas, intereseiras e algunhas outras con moita enxulla. E sempre poden acudir á sabedoría cotiá, tan científica, fundamentada e subxectiva como boa parte dos xornais que lemos cada día. Sempre me abraiou o comportamento dos medios coa opinión popular. Antes das eleccións fanse consultas, enquisas, prospeccións de voto. No día do escrutinio, por exemplo, falaron unhas esforzadas cidadás dos problemas para iren votar. Logo, os resultados: cara de desgusto nuns, cara de susto noutros. E a partir de aquí a política élles cousa dos xornais nosos de cada día, aos que xa non lles interesa nin chisca a opinión popular.

A vida cotiá non senta lei mais interese si que lles ten. Estoutro día a dialectóloga catalá Pilar Perea veume cun texto insólito que ela e mais Jordi Curbet veñen de editar en dvd, Esplais de la meva llarga vida (1861-1947) (2009), o diario que escribiu Mercè Rocas i Romaguera, que foi informante de Alcover para o seu grande dicionario da lingua catalá e que mantiña ademais un libro de rexistro da súa vida cotiá, da experiencia, das relacións e dos desexos. Nel seguimos con precisión a vida dunha muller da burguesía comercial da Barcelona de entreséculos: misas, amizades, fillos que nacen, fillos que morren, vida doméstica, a actualidade a través dos seus ollos, a Semana Tráxica de Barcelona, a guerra civil, a II República… Nas súas páxinas dá tres ou catro datos que fan memoria da colectividade galega en Cataluña. Por ela sabemos que as galegas tiñan sona como criadas e lavandeiras (tradúzolles): “Collemos unha lavandeira que se chama Xulia. É unha galega moi rara pero moi simpática. Vaia unha fala estravagante ela e mailos seus pullitus” (10/10/1936). Cadrando cun entroido lémbranos a importancia que tiña a roupa como indicador de clase ou procedencia. Seica unha meniña ía disfrazada de señora, cunha saia longa, e apunta: “En Barcelona diriamos que ía vestida como unha dida (ama de cría) galega” (23/02/1941). Mais non todo era mulleres de clase baixa. En 1935 escribe, desde Bos Aires: “En Cataluña xa teñen gobernador. O señor Portela Valladares. Xa o fora outras veces cando novo e coido que sen moito diñeiro no peto. Daquela saíu ben recomendado. Coido que logo fixo un bo casamento e quedou a vivir en Barcelona. É galego. Seica Cataluña o recibiu ben. Prometeu moito, que faga o que poida, el que coñece ben a xente que trata. Deus lle dea sentidiño e paciencia” (15/01/1935).

A vida cotiá recollida nun diario, como as opinións das cidadás antes das eleccións, non enche os manuais de historia mais dá información do invisible, dos prexuízos e dos desexos. Anímense a escribir un, sen reviravoltas académicas, no seu galego, en cadernos privados ou no couto mixto dixital. Boa semana e boa escrita.

170| Barcelona, praza pública das letras galegas

Emisión DIARIO CULTURAL 16/02/2009

Barcelona volveu ser unha vila “galega” con intensa actividade cultural: Rosalía de Castro, o estatuto contado por Ceferino Díaz e amigos, María Reimóndez e Teatro do Morcego co seu elenco de actrices, e mais Agustín Fernández Paz, agora como narrador para público adulto.

Venres 6 de febreiro. En Sargadelos Barcelona, cheíña de xente, preséntase a antoloxía escolar de Rosalía de Castro que Joaquín Mindán preparou para La Galera. Basilio Losada actuaba como mestre de cerimonias. Ese mesmo día no Centro Galego de Barcelona falouse sobre o estatuto a propósito do libro de Ceferino Díaz, que viña acompañado polo socialista Raimon Obiols, o publicista Enrique González e mais o xornalista Tino Cabanas. Alí lembrouse o papel de José Antonio González Casanova na procura dun instrumento legal que permitiu non dar por feito o estatuto da UCD. Xa antes, nos 60 e 70, cando este era profesor na universidade compostelá, comprometérase coas actividades de estudantes universitarios e círculos galeguistas a prol da democracia. Casanova, como no seu día o represaliado en San Simón, Ernesto Carratalá, ou Mercedes Núñez, abren pontes na memoria entre Galicia e Cataluña.

Mércores 11 de febreiro. No FNAC da cabeceira das Ramblas María Reimóndez e Inma António presentan libro: El club de la calceta. Optan polo diálogo e unha intervención cantada de Estíbaliz Espinosa, e acertan.

Xoves 12 de febreiro. No Teatre Gaudí, unha sala alternativa e feituca, estréase a versión teatral da novela a cargo do Teatro do Morcego. Nos xornais anúnciase como: “les 7 millors actrius gallegues”. Hai boa afluencia de público e case ninguén con quen latricar ao remate en galego, porque a obra entrou realmente no impermeable circuíto comercial barcelonés, pouco propenso a mirar cara ao oeste. Moitas risas, complicidade e aplausos calorosos. Agora cómpre agardar pola crítica e a taquilla, porque El club de la calceta vai estar… cinco semanas en escena!

Venres 13 de febreiro. Na histórica Llibreria Catalonia, chegadiño de Valencia, Agustín Fernández Paz presenta Només ens queda l’amor (O único que queda é o amor), ilustrado por Pablo Auladell. O ambiente é xoguetón e aínda botamos unhas boas risas co sempre interesante Jordi Sierra i Fabra, que senta entre o público. Josep Gregori, o editor de Bromera, demostra a súa decidida aposta polo autor con este xoguete: facer unha nova edición para adultos do libro que acadou o Premio Nacional de Literatura Infantil e Xuvenil e promocionalo como libro para namorar. Así que agora Fernández Paz comparte colección, “L’Eclèctica”, canda Pamuk, Mahfuz ou Dario Fo.

As letras galegas seguen entrando nos espazos culturais de Barcelona. Sabemos que temos un reto pendente, facernos máis visíbeis nesta praza inzada de actividades e xeitos de vivir, agora ben, interese pola produción cultural galega, habelo haino. Bona setmana e boas lecturas.