2\ Formigón e sexismo lingüístico

Non che hai nada como morrer antes de tempo e deixar un ronsel de dúbidas. Alimentar o morbo e o mito, é cousa nosa, que por moito que impostemos aquilo de que non queremos unha cultura funeraria nin un día das letras mortas logo vai e resulta que niso somos coma os máis, que un cadáver morno e confuso aguilloa o interese, desde as enfermidades imprevistas ás solucións suicidas. Os seus corpos e os seus corpus lémolos como quen mira o CSI ou Bones: entramos no anatómico forense, recompoñemos as circunstancias da morte, os treitos de vida que nos conmoven, aquela parte da súa obra creativa que seica agoiraba o desenlace…

O difícil é deixar pegada cando a morte chega, digamos, case cando toca, e legar un corpo e un corpus que pode interesar na parroquia e pouco máis. Por esa razón me sorprendeu unha esquela recente, a dun investigador do CSIC que era doutor enxeñeiro en camiños, canais e portos e lingüista, unha combinación pouco habitual, sobre todo porque, segundo consta na esquela o tal investigador tivo importantes recoñecementos pola súa investigación no campo do Formigón Estrutural, escrito con maiúsculas. A necrolóxica é por defecto xénero encomiástico mais este non é un deses casos nos que a familia, levada polo amor e un respetiño, non fía ben o asunto, non. Aí os están os seus traballos sobre o formigón e fundamentos de construcción de calidade canda outros sobre os nomes comúns e abstractos e, atención, sobre o sexismo na linguaxe. A necrolóxica da familia publicada nun xornal estatal dicía así (abrevio e traduzo):

Ilustrísimo señor Don Álvaro García Meseguer Doutor Enxeñeiro de Camiños, Canais e Portos e Profesor de Investigación do CSIC. Encomenda con placa da Orde de Afonso X o Sabio. Medalla de ACHE por méritos á investigación no campo do Formigón Estrutural. […] Investigador en Lingüística, pioneiro no tratamento do Sexismo Lingüístico.

<\ Álvaro García Meseguer, ¿Es sexista la lengua española? Madrid: Paidós, 1994

 

Xa que logo, benqueridas Olga, Iolanda, Saleta e Kristal, ben o vedes, haber hai lingüistas que se atreven co sexismo na linguaxe e familias que teñen a gala honrar con ese mérito ao seu finadiño. Claro que Meseguer e mais a súa muller, Pilar Yzaguirre, foron os primeiriños en traer a Betty Friedan a España. De feito Pilar Yzaguirre, vinculada ao mundo do teatro e do feminismo, fíxose cargo en plena transición dunha subdirección xeral do goberno español con nome revirado mesmo para aqueles tempos, a da Condición Feminina, que naquela altura dependía do ministro de cultura, Pío Cabanillas o vello. Disimulade que non valore as investigacións de García Meseguer, nin sobre formigón nin sobre sexismo, que unha non deixa de ser de literatura…, mais o enxeñeiro-lingüista, que sabía de estrutras e fundamentos, deixou escrito (traduzo):

A linguaxe é machista porque a sociedade foi así, e a sociedade seguirá sendo machista mentres o sexa a linguaxe.

185| Vida das mulleres de hai trescentos anos

Emisión DIARIO CULTURAL 01/06/2009

Se leron ou viron Unha primavera para Aldara, escrita por Teresa Moure e levada á escena por Teatro do Atlántico, xa saben que o convento foi nunha certa altura territorio de liberdade para as mulleres, que vivían nas comunidades relixiosas un modelo de vida alternativo ao férreo modelo familiar. O convento, aínda baixo o control da xerarquía eclesiástica e da estrutura piramidal das congregacións, mantíñaas a salvo de maridos comenenciudos e prepotentes, da fatigosa tarefa de parir fillos e máis fillos que puña en risco a súa propia vida e, no que a nós nos interesa, permitía un achegamento á cultura e mesmo á escrita ao que non tiñan dereito a maioría das mulleres que vivían fóra daqueles muros. Nun seminario que tivo lugar en Granada, organizado pola infatigable Alicia Ramos, a investigadora da Universidade de Varsovia Joanna Partyka fixo un estimulante achegamento á monxa portuguesa do século XVII Antónia Margarida de Castelo Branco (1652-1717). Chegara ao convento fuxindo da violencia que marcou o seu matrimonio de conveniencia e a decepción diante da vida social do seu momento. O convento é para ela lugar da espera e casa de acollida para a esposa maltratada mentres agarda pola senteza de divorcio. Logo decide profesar e o seu confesor imponlle unha práctica habitual no barroco, escribir a súa autobiografía, que se titula Fiel e Verdadeyra Relação que dá dos sucessos de sua vida a creatura mais ingrata a seu Creador. Escrita en 1685 e reescrita en 1703 constitúe un exercicio típico de reflexión e ao tempo de inequívoca humildade da monxa, mais o que nos interesa agora é que nese escrito testemuñal coñecemos mellor unhas circunstancias persoais marcadas pola violencia e a falta de consideración cara ás mulleres. A Imprensa Nacional-Casa da Moeda reeditou esta autobiografía en 1984 e iso deu pé a varias reescritas desde o cinema e a literatura. Relação Fiel e Verdadeira (1992) foi a primera incursión no cinema da directora portuguesa Margarida Gil, directora tamén de documentais, e que se ten interrogado en moitos dos seus filmes sobre a condición das mulleres da súa xeración a partir do testemuño e a experiencia delas. De feito ten colaborado con Maria Velho da Costa, unha daquelas tres marías que escribiron as Novas cartas portuguesas, e colaboraron xuntas nun filme recente, Adriana (2005). Tamén Nuno Júdice se interesou polo periplo vital desta monxa nunha novela que vén de aparecer como novidade editorial, Os passos da cruz, publicada por Dom Quixote con data de 2009. Júdice escribe (tradúzolles): “É verdade que a vida de alguén que viviu hai trescentos anos é asunto máis para ratos de biblioteca que para quen queira vivir no presente […]. Despois mudei de opinión”. Porque a vida das mulleres de hai trescentos anos fala de como mudou a sociedade, fala de mulleres que esperan e desexan. Boa semana e boas lecturas.

173| Un libro de rexistro da vida cotiá, a experiencia e os desexos

Emisión DIARIO CULTURAL 09/03/2009

Levamos unha semaniña con todo tipo de análises sobre as eleccións: empíricas, autocríticas, entusiastas, intereseiras e algunhas outras con moita enxulla. E sempre poden acudir á sabedoría cotiá, tan científica, fundamentada e subxectiva como boa parte dos xornais que lemos cada día. Sempre me abraiou o comportamento dos medios coa opinión popular. Antes das eleccións fanse consultas, enquisas, prospeccións de voto. No día do escrutinio, por exemplo, falaron unhas esforzadas cidadás dos problemas para iren votar. Logo, os resultados: cara de desgusto nuns, cara de susto noutros. E a partir de aquí a política élles cousa dos xornais nosos de cada día, aos que xa non lles interesa nin chisca a opinión popular.

A vida cotiá non senta lei mais interese si que lles ten. Estoutro día a dialectóloga catalá Pilar Perea veume cun texto insólito que ela e mais Jordi Curbet veñen de editar en dvd, Esplais de la meva llarga vida (1861-1947) (2009), o diario que escribiu Mercè Rocas i Romaguera, que foi informante de Alcover para o seu grande dicionario da lingua catalá e que mantiña ademais un libro de rexistro da súa vida cotiá, da experiencia, das relacións e dos desexos. Nel seguimos con precisión a vida dunha muller da burguesía comercial da Barcelona de entreséculos: misas, amizades, fillos que nacen, fillos que morren, vida doméstica, a actualidade a través dos seus ollos, a Semana Tráxica de Barcelona, a guerra civil, a II República… Nas súas páxinas dá tres ou catro datos que fan memoria da colectividade galega en Cataluña. Por ela sabemos que as galegas tiñan sona como criadas e lavandeiras (tradúzolles): “Collemos unha lavandeira que se chama Xulia. É unha galega moi rara pero moi simpática. Vaia unha fala estravagante ela e mailos seus pullitus” (10/10/1936). Cadrando cun entroido lémbranos a importancia que tiña a roupa como indicador de clase ou procedencia. Seica unha meniña ía disfrazada de señora, cunha saia longa, e apunta: “En Barcelona diriamos que ía vestida como unha dida (ama de cría) galega” (23/02/1941). Mais non todo era mulleres de clase baixa. En 1935 escribe, desde Bos Aires: “En Cataluña xa teñen gobernador. O señor Portela Valladares. Xa o fora outras veces cando novo e coido que sen moito diñeiro no peto. Daquela saíu ben recomendado. Coido que logo fixo un bo casamento e quedou a vivir en Barcelona. É galego. Seica Cataluña o recibiu ben. Prometeu moito, que faga o que poida, el que coñece ben a xente que trata. Deus lle dea sentidiño e paciencia” (15/01/1935).

A vida cotiá recollida nun diario, como as opinións das cidadás antes das eleccións, non enche os manuais de historia mais dá información do invisible, dos prexuízos e dos desexos. Anímense a escribir un, sen reviravoltas académicas, no seu galego, en cadernos privados ou no couto mixto dixital. Boa semana e boa escrita.

172| O libro que todas as señoras deberían levar consigo

Emisión DIARIO CULTURAL 02/03/2009

Voulles aforrar catro palabras sobre o resultado das eleccións, mais teño para min que vai haber que botar man do humor para pensar, para pensármonos, doutra maneira nos tempos que veñen. Por iso hoxe abro coa receita dos soados sándwiches de cogombro que se ofrecían ás seareiras da Académie des Femmes, que ían á rue Saint Jacob para gozar das artes e do sexo. A receita orixinal reprodúcese na nova edición do Ladies Almanach de Djuna Barnes.

Cogombro, sal, aceite de oliva, zume de limón, azucre, pementa branca, manteiga, nata e unha chisquiña de mostaza de Dijon, todo mesturado con xeito e servido entre rebandas de pan inglés. Esta era unha das larpeiradas máis gabadas daquel coñecido salón do París dos anos vinte. A receita élles só unha das moitas curiosidades que se debullan na edición de El almanaque de las mujeres recuperado este inverno por Egales Editorial, con nova tradución ao español. Abre o libro un limiar imprescindible de Isabel Franc (ou se a prefiren pola súa outra literaria, Lola Van Guardia), que ofrece as chaves de lectura para rir coa retranca de Barnes. E péchase cunha entrevista á autora, xa velliña, traducida por Josefa Contijoch.

A autora deste singular almanaque, a americana Djuna Barnes, chegara a París como xornalista. Axiña deu en ser unha das mulleres máis destacadas da ribeira esquerda do Sena e seareira da Académie des Femmes. O seu estilo retranqueiro alimentábase do outing lésbico, un punto de frivolidade que alivia os rigores da escrita de pose transcendente e unha poderosa capacidade para alterar as cousas na súa viradeira satírica. Esa é a fórmula coa que escribe esta noveliña singular sobre o círculo sáfico do que ela mesma formou parte, revirando un formato clásico da cultura popular: o almanaque. O Ladies Almanach, publicado por primeira vez en 1928, reconstrúe, mes a mes, as personaxes e as historias daquel salon que gobernaba Natalie Barney, convertida na protagonista do libro co nome de Madame Muset, unha sorte de desenfreada heroína sáfica que procura salvar as mulleres do xugo dos homes. A estrutura alanca segundo a lóxica dos meses, desde a reivindicación feminista do dereito ao goce das mulleres no mes de xaneiro deica o pasamento da protagonista, xa vella, no decembro, logo de reivindicar e caricaturizar a vida disoluta daquel círculo. O libro ilustrábase cos coñecidos deseños feitos pola propia autora, calcadiños dos gravados antigos, e mais as fórmulas de propaganda habituais destas publicacións. Reparen: “O libro que todas as Señoras deberían levar consigo, como o Sacerdote o breviario, como o Cociñeiro as súas receitas, como o Doutor as súas mediciñas, como a Noiva os seus medos e o León os seus ruxidos”. Que boten unhas boas risas, necesarias, e que lles preste. Boa semana e boas lecturas.