156| Ilustración doméstica e domesticada das mulleres

Emisión DIARIO CULTURAL 27/10/2008

Nas cavernas dos libros sempre se atopan coleccións concibidas para a ilustración doméstica e domesticada das mulleres, as populares bibiotecas de señoritas. Abundan nelas os manuais prácticos para o anxo do fogar, os compendios de saberes “propios deste sexo” e, sobre todo, un xénero fundamental na educación tutelada da muller burguesa dos séculos XIX e XX: as biografías de mulleres ilustres. Non é o morbo o que alimenta estas publicacións senón a necesidade de coutar o desexo das lectoras, que lían nestas biografías á procura de modelos, ansiosas de imitar aqueloutras mulleres que, por medio das artes, o relevo social ou un heroísmo imprevisto conseguiron superar o cativo horizonte que ofrecían o fogar e mais as convencións da sociedade moderna.

Hai algunhas semanas Xesús González Gómez apareceu cun deses tesouriños que só el atopa no remexer seguido entre os libros de vello. Refírome á Historia de la mujer contemporánea, escrita por Antonio García Llansó, Ramón Pomés, a viaxeira Emilia Serrano (Baronesa de Wilson), e mais Alfredo Opisso, publicada en Barcelona en 1899. A experiencia da viaxe en Emilia Serrano non se corresponde aínda coas aventuras afoutas de Isabelle Eberhardt, mais iso non lle resta interese ningún a unha muller de letras que coñece ben a América en triángulo do XIX e nos ofrece os retratos máis apaixonados do libro. Reparo, porén, noutra parte destas biografías: a que se refire ás mulleres ilustres de España asinada polo xornalista Ramón Pomés. Alí fala de Fernán Caballero, Josefa Massanès, e, por suposto, as tres inevitábeis galegas do XIX: Concepción Arenal, Rosalía de Castro e Emilia Pardo Bazán. Xa poden imaxinar que Pomés escribe os retallos biográficos co freo do prexuízo posto: gaba, si, a obra das autoras pero por riba de todo subliña a súa humildade, o seu sufrimento, a compaixón e a vocación familiar, aínda que a biografía da súa contemporánea Pardo Bazán se lle resiste á doma. Agora ben, con Concepción Arenal e Rosalía de Castro fai un pandeiro. A Rosalía preséntanola coma escritora en español, chea de dúbidas, dependente dos xuízos dos colegas literatos e autora dunha obra breve. E sobre Arenal conclúe que o máis salientábel da súa vida é que amou con “toda a efusión dunha alma tenrísima de muller”. En fin, esta Historia de la mujer contemporánea é unha reliquia das cavernas, mais as fábricas de domesticación seguen vixentes. Por exemplo, nesa colección de quiosco de Grandes Escritoras que trivializa a narrativa de mulleres e algúns dos seus grandes textos, converténdose nunha Biblioteca para mulleres de mediana idade, que, segundo a propia editorial, teñen como intereses afíns a novela romántica, o punto e mais as dietas. Interesa seguirmos as coleccións populares porque nelas espellan os prexuízos do noso presente. Boa semana e boas lecturas.

155| O incontinente Baltasar Porcel e o galego

Emisión DIARIO CULTURAL 20/10/2008

A semana pasada estaba ler en La Vanguardia o obituario de Ramiro Fonte asinado por Anxo Lugilde, e nestas batín coa columna de Baltasar Porcel, o candidado catalán ao Nobel que escribe como deus ex machina. Publicaba unha zaragallada mal cociñada sobre razas, idiomas e nación a propósito do 12 de outubro, e defendía que o único que temos en común é a lingua. A seguir debullaba algunhas contradicións coas que parcialmente concordo, como o papel da bilingüe industria editorial catalá no boom da literatura hispanoamericana ou a incomprensíbel invisibilidade da literatura portuguesa nas culturas española e catalá. Ao remate recuncaba no seu vello prexuízo da inferioridade da cultura galega ao optar a normativa oficial por unha grafía que a el non lle presta, estendendo a sombra do franquismo, e levado, sen dúbida, por un medo moi catalán, o blaverismo, que é, xa saben, a negación por parte do valencianismo pro-españolista dunha cultura común aos Países Cataláns. Tradúzolles, á brava, o treito final da columna de Porcel:

“E o catalán tampouco le portugués. Aínda que Portugal tamén canea con Brasil, enfatizan as súas particularidades idiomáticas. Como pasa con Galicia, coa súa grafía española contra a portuguesa. Somos razas con cara de can.

Aínda que os galegos tampouco entran en España se non escriben en castelán. Cunqueiro só se leu neste idioma, no que resultaba enxesado. Como Rosalía, tópica en castelán e no seu marxinado galego prodixio lírico superior a calquera peninsular moderno. ¿Franco escribía en galego? O seu atiplado ton tiña unha delicadeza…” (“Fiesta, razas, idiomas y nación”, La Vanguardia, 12/10/2008: 25)

Fin da cita. Á marxe da zaragallada de alusións para o recheo final da columna, as resistencias á tradución e a broma mal resolta sobre Franco, interesa un feito: as dificultades que temos para explicar Galicia nesta banda fóra do molde que converte en casos cuspidiños as relacións entre Galicia e Portugal e mais as de Valencia e Cataluña. Custa moito explicar que tamén quen non escriben con nh seguen con atención a cultura portuguesa e poden ler sen traducir a Fernando Pessoa e Clarice Lispector. Daquela poñen cara de “non imos discutir o evidente” e batemos co de sempre: de Galicia sábese pouco e tópico.

Non é a primeira vez que Baltasar Porcel, encantado de ser o escritor rabudo, escribe con pluma de lume sobre o galego. Hai algúns anos dixo del que nin idioma era porque, total, entendíase todiño. Nada novo desde o seu limiar prescindible a El Cadiceño de Rosalía de Castro para unha editorial da Coruña que, por certo, non publica en galego, nin con ñ nin con nh. O mellor é meter o incontinente Porcel na mesma saqueta de Steiner e dedicarse a sachar noutros embaixadores, por exemplo, neses escritores cataláns que veñen de traducirse ao galego e teñen columna no mesmo xornal. Boa semana e boas lecturas.

154| Tina Escaja e a literatura hipertextual

Emisión DIARIO CULTURAL 06/10/2008

Volvo a ese couto mixto que é a literatura dixital, aos interrogantes e singularidades da lectura e da comercialización desas obras que só se abranguen por completo como texto verbal, visual e sonoro. Se cadra esculcar en hipertexto alleo serve para analizar mellor os indicios que atopamos nas textualidades propias, porque o couto mixto da literatura dixital ofrécese como un reto, para quen crea, pero tamén para quen le e para as industrias editoriais.

Tina Escaja é unha poeta de Zamora, guicha e ousada, profesora de literatura na Universidade de Vermont, nos Estados Unidos. Poida que haxa quen a lembre como autora, canda Helena Villar, dalgúns dos poemas dun disco para nenos de In Itinere, titulado A campá da lúa (2002). Ben, enxertada a nota galega, prosigamos. De sempre as dúas dimensións da páxina lle quedaron estreitas a Tina Escaja e por iso botou a andar un proxecto creativo que dá un chimpo por riba do verso, iso que a finais do século XX se definía como literatura experimental de vangarda. En 2007 presentou unha obra multimediática de creación complexa, Código de barras. Alí o texto poético, e político, ábrese á esculca resistente neses códigos comerciais e de control, mais tamén se abre á escrita colaborativa e multidisciplinar. Poñamos por caso un poema dese libro “Luna morada”, un texto tremendo sobre a violencia contra as mulleres e o feminicidio, que vén acompañado dunha imaxe da artista María José Tobal e dun poema visual de Julia Otxoa. As imaxes que acompañan o texto incorporan códigos de barras e ao premer co rato enriba deles escóitase a banda sonora do poema. Existe ademais a posibilidade de ampliar o proxecto nunha acción e mais nun vídeo. O resultado deste experimento multimediático é unha proposta poética suxestiva e combativa, que implica unha lectura activa porque mostra os moitos retos que se poden asumir na hiperpoesía: a escrita como un proxecto que sobarda as dúas dimensións da páxina. O texto de Código de barras publicouse en libro na Editorial Celya, de Salamanca, mais o prospecto recomenda que a lectura se acompañe coa banda sonora interactiva dispoñíbel na web da artista. Escaja xa viña desenvolvendo proxectos deste estilo en Badosa.com, unha editorial innovadora, interesada desde hai tempo polos libros electrónicos en español, catalán e inglés. No seu catálogo poden coñecer a obra experimental de Tina Escaja, ou Alma Pérez, como un hiperpoema que lles recomendo nestes tempos de omnipresentacia imperialista Una, grande, libre. Nel quen le decide a sucesión ou a simultaneidade dos versos.

En dasorixesdemarzo.wordpress.com teñen os enlaces á web de Tina Escaja, ao hiperpoema Una, grande, libre e mais á súa novela interactiva Pinzas de metal. Boa semana e boas hiperlecturas.