180| Silvia Mistral

Emisión DIARIO CULTURAL 27/04/2009

O barco Ipanema foi un lugar importante do exilio itinerante de Silvia Mistral, pseudónimo da anarquista Hortensia Blanch Pita, galega por parte de nai. E boa parte desa travesía cóntaa en Éxodo. Diario de una refugiada española (2009), un libro que vén de reeditar en Icaria o investigador galego na Universidade de Michigan, José F. Colmeiro.

Non é esta a primeira vez que Colmeiro se mergulla na memoria e nas itinerancias. Hai algúns anos publicou en Anthropos unha monografía, Memoria histórica e identidad cultural. De la postguerra a la postmodernidad (2005), que inclúe un capítulo sobre a reinvención contemporánea do camiño de Santiago e nel analiza o derradeiro filme de Chano Piñeiro, O camiño das estrelas. Mais agora reedita un libro que había tempo agardaba ser recuperado, e que vén confirmar que os barcos, os lugares do tránsito, son tan importantes como as cidades nas que se viviu o exilio. Os barcos que atravesaron o Atlántico, ateigadiños de exiliadas e exiliados da España republicana, eran densas cidades flotantes que por unhas semanas viñan ser verdadeiras comunidades. Por iso digo que os barcos foron tamén un lugar, un espazo do exilio que debían poder marcarse nas topobiografías dixitais, como se comproba neste libro, o máis coñecido, de Silvia Mistral. Éxodo. Diario de una refugiada española marca tamén o tránsito entre as dúas xeiras da vida da autora. Ela, que fora crítica de cinema na revista Umbral e traballaba como xefa de publicidade da Paramount en Barcelona antes de que a bota de Franco o esmagara todiño, logo, no exilio, cultivou a literatura de supervivencia escribindo literatura infantil e novela rosa en castelán, máis entre os dous períodos escribiu este diario. Nel pódense seguir os últimos días da guerra nunha Barcelona asediada pola fame, as bombas, a desmoralización, o paso polos campos de concentración do sur de Francia e, por fin, a travesía atlántica. A bibliografía galega adoita salientar un treito de Éxodo, aquel no que se relata a despedida dos galegos ao pasar diante da Costa da Morte, cando botan unha botella ao mar co seguinte texto (cito):

Á vista de Fisterre, recibe, pobo galego, o saúdo garimoso dos que niste intre dooroso van cara ao exilio. Non perdades esperanzas, mantede o esprito ergueito que non tardará en caír o treidor que perante tres anos encheu de mortos Galiza e de loito os seus fogares. VIVA GALIZA CEIBE. VIVA A REPÚBRICA. ABAIXO FRANCO (ed. 1940, p. 163).

Algúns anos máis tarde un mozote máis novo, agora profesor xubilado da Universidade de California Santa Barbara, Víctor Fuentes, relataba na súa autobiografía Morir en Isla Vista (1999) a súa propia travesía cara ao exilio americano. Ao pasar por última vez diante das costas de Galicia, outro grupo de galegos fai a despedida. A súa botella ao mar foi unha canción, A Rianxeira. Boa semana e boas lecturas.

145| Astronautas femininos

Emisión DIARIO CULTURAL 04/08/2008

Repasar xornais de hai anos leva sorpresa asegurada. A crónica diaria obriga a enfrontarse co pasado desde un presente saudoso, porque os desexos e os prognósticos de antano non contan xa coa vantaxe do futuro incerto. Lemos nesas páxinas sucumbindo á sedución do tempo abolido. Velaquí un retallo de xornal. É domingo 28 de decembro de 1975, o ano do pasamento de Josephine Baker, Pier Paolo Pasolini e Hannah Arendt. É tamén o Ano Internacional da Muller. Ese día en La Voz de Galicia, nunha sección titulada “A muller galega”, publícase un artigo a plana completa de Luz Pozo Garza titulado “Año Internacional de la Mujer y enseñantes femeninas en Galicia”, que se acompaña cun retrato da escritora e mais unha ficha do seu labor profesional, intelectual e literario.
Luz Pozo comeza cun percorrido pola vindicación. Cita a Felicité Keralio, unha daquelas revolucionarias francesas hoxe case esquecida nos manuais de historia do feminismo, prolífica escritora e fundadora do Journal d’État et du Citoyen. Tamén cita a Olympe de Gouges, Simone de Beauvoir e María de los Reyes Laffite, Condesa de Campo Alange, que baixo a bota de Franco e os xustillos da Sección Femenina publicou en 1948 La secreta guerra de los sexos. E logo, claro, dúas imprescindíbeis daquel momento, Lidia Falcón e Victoria Sau, a quen aínda se pode oír cada canto en Barcelona. A análise de Luz Pozo comeza no mesmo punto que o feminismo sufraxista: a defensa das mulleres e a súa equiparación aos varóns partillando os dereitos humanos. E a seguir debullaba o daquela espiñento problema das incompatibilidades profesionais recorrendo a un argumento clásico no feminismo: a sexuación das profesións como masculinas ou femininas en relación á súa capacidade para producir diñeiro e recoñecemento. Tradúzolles, do español:

“O exemplo das nacións supercivilizadas ou sen prexuízos de sexos, como a URSS vénnos demostrar que existen poucas profesións incompatíbeis coa muller. Hai astronautas femeninos, Capitáns de Barco, Xefes de Estación, Rectores de Universidade, Médicos, mulleres piloto…

Nas nosas latitudes o varón fuxe dos traballos domésticos, pero non ten inconveniente en desempeñar funcións consideradas coma femininas cando están ben retribuídas e son cómodas: cociñeiro, barman, camareiro, peluqueiro, alta costura, sastre, maîte de hotel…

O ensino vaise deixando en mans femininas, pero sobre todo nas súas primeiras etapas —parvulistas, mestras de EXB— pola súa incomodidade e baixa retribución”.

O artigo, un bo espello das esperanzas que abría a Transición, fala da desigualdade de xénero a nivel social e político e con ese “astronautas femininos”, que non era unha afirmación queer, pon en evidencia os muros de xénero cos que aínda batemos na linguaxe. Boa semana e boas lecturas.

143| Veciñas autorizadas

Emisión DIARIO CULTURAL 21/07/2008

O 30 de abril de 1968 o Correo de Galicia de Bos Aires publicaba unha categórica Carta dos artistas e escritores galegos ao rector da Universidade de Galicia. A universidade estaba a ferver, corrían as consignas en papeis de caderno, sucedíanse os peches e os desaloxos e a rapazada universitaria protestaba mentres falaba, fumaba e cantaba. Nesa carta pedíaselle ao rector (traduzo do español): o cese “da presión policial sobre a normal actividade docente dos nosos universitarios”, “das represións violentas desproporcionadas”, “das detencións domiciliadas, indiscriminatorias” e das “sancións sobre estudantes polo mero feito de seren delegados ou membros de xuntas”. Remataba a carta pedindo o diálogo e afirmando: “A Universidade de Galicia, polas nosas características raciais, foi sempre claro exemplo de tranquilidade, paz e humanística formación”. Asinaban o manifesto, en primeiro lugar Xosé María Castroviejo, exprofesor da universidade e escritor, logo Francisco Fernández del Riego, e en terceiro lugar Xohana Torres. A lista de 58 sinaturas incluía intelectuais e artistas de variada procedencia ideolóxica: Álvaro Cunqueiro, Urbano Lugrís, Isaac Díaz Pardo, Celestino Fernández de la Vega, Arcadio López Casanova, Ramón Piñeiro ou Valentín Paz Andrade. Mais, cos lentes violetas, interésanos saber quen foron as artistas que o apoiaron.

Xohana Torres estaba, como xa dixemos, das primeiriñas e tamén asinaron a pintora Mercedes Ruibal e mais María do Carme Kruckenberg. De Mercedes Ruibal, a “incríbel e insensata galega”, como dixo dela Rafael Alberti (El País, 01/09/1991), esquecémolo case todo. Esquecemos os seus cadros de tona naíf pero cheíños de intención, como aquel de 1968 co que se sumaba á arte política do momento: Desastre Vietnam; ou aqueloutro titulado Veciñas autorizadas. Esquecemos a súa pintura e case nin chegamos a saber que foi escritora en español, autora dunha novela de título rechamante e prometedor: Confesiones de volatinera con bragas de repuesto al fondo. A novela publicouna Akal en 1978, cun poema do seu amigo Alberti na contracuberta e debuxos do seu home, o arquitecto Agustín Pérez Bellas. E para el escribiu aínda un poemario elexíaco, Y mi voz es tu nombre, publicado por Ediciós do Castro.

Estoutro día debullaba Ricardo Gurriarán aspectos interesantes do 68 en Galicia a propósito da súa exposición Do “Gaudeamus igitur” ao “Venceremos nós”. Fíxome notar o papel destacado das universitarias nas mobilizacións, como evidencian as fotografías e a documentación da época. Tanto mirarmos para as loitas polos dereitos civís nos Estados Unidos e para as rúas de París que se nos esquece a historia propia, que non escribiron só un clube de señores senón que incorporou rostros, voces, cadros e sinaturas das mulleres. Boa semana e boas lecturas, volatineiras.

127| Mulleres que saben, a través das palabras, calmar a dor

Emisión DIARIO CULTURAL 31/03/2008

Trasantonte quería ir á biblioteca da universidade pero, como había conferencia de rectores, o edificio converteuse nun convento contemplativo porque medio cento de persoas non cadran conformes cos cambios neoliberais que implica a actual reforma universitaria. Xa saben, o do boloñés. Rectores dentro, moços d’esquadra fóra, e non había maneira de entrar nin saír, como se a síndrome dos aeroportos contaxiase os templos do saber. Como non podía ir á biblioteca marchei á librería. E saín gañando. Aló fun a Ona, a catro pasos da universidade, unha desas librerías especializadas en catalán que sobreviven á crise do libro, o imperio do best-seller e a presión das grandes superficies. Ía entrar mangada pola porta mais quedei varada no escaparate. Entre novidades diversas alí a estaba, nun lugar especial, a terceira edición de Herba d’enamorar de Teresa Moure, verquida ao catalán grazas ao Pere Comellas. A terceira edición en catalán! Entrei, remexín nos andeis, collín catro ou cinco libros e fun pagar en canto puiden. Quería saber as razóns daquel trato especial para un título que xa non era novidade e a libreira, emocionada, faloume do seu desexo de contaxiar a lectura polas historias que lle prestan, da súa complicidade coa editora de La Campana e coa escritora, do faltiñas que estamos de coñecermos mellor o que se fai noutras literaturas sen pasar polo cribón da maquinaria editorial en español, e do texto que ela mesma escribira para o escaparate. O texto remata así (en catalán, claro!): “as auténticas protagonistas da historia non son Cristina, Hélène e Einés, senón todas as mulleres que saben, a través das palabras, calmar a dor e prolongar o pracer”.

De palabras e de dor sabía, e moito, Mercedes Núñez. Pablo Iglesias escribírame había un par de semanas, contento, avisándome que saíra o primeiro libro da súa nai en catalán. Referíase á tradución de La presó de Ventas. Records d’una empresonada (1939-1942), en Cossetània Edicions. Logo de ler o libro na edición en español publicada en París, que gardo na casa como un tesouro, e da edición en galego que preparou Carme Vidal, relelo en catalán era como lle facer xustiza a esa mirada tan concienciada que anotou a experiencia dos fascismos. Con esta edición por fin, a autora, demasiado descoñecida en Cataluña fóra dos círculos de especialistas, conta coa imprescindíbel nota biográfica que faltaba nas súas memorias de Ravensbrück, El carretó dels gossos, que precisariamos traducir ao galego canto antes. Un 14 de abril proclamouse a II República Española e ese mesmo día, seica, produciuse a liberación de Ravensbrück. Se cadra este é un bo momento para recuperar as memorias Mercedes / Mercè Núñez, unha escritora imprevista que soubo da importancia de lle pór palabras a tanta dor producida polas botas e os bigotiños ridículos dos fascismos. Boa semana e boas lecturas.